گروه نرم افزاری آسمان

پاورقی





[1] لازم به یادآوری است که تدوین کتاب با بهره‌گیری از منابع متعدد سیاسی و نظامی موجود در اطلاع رسانی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ صورت پذیرفته است که فهرست منابع سیاسی مورد استفاده در پایان هر فصل ذکر شده است و اهم منابع نظامی مورد استفاده، به دلیل عدم انتشار عمومی، با عنوان «معرفی منابع اختصاصی» در صفحه 185 همین کتاب آمده است.
[2] در پایان سال 1363 پس از پایان یافتن عملیات بدر، از سوی فرماندهی عالی جنگ چنین مقرر گردید که ارتش و سپاه هر یک به طور جداگانه به انجام عملیات مبادرت نمایند. عملیات والفجر 8 در منطقه فاو از سوی سپاه طرحریزی و اجرا شد. همزمان با عملیات والفجر 8، ارتش و سپاه با دو فرماندهی مستقل، در شمال این منطقه عملیاتی، در شلمچه وام الرصاص، اقدام به عملیات کردند. در منطقه شمال غرب (چوارتا) نیز عملیات والفجر 9 انجام گرفت که طرح و اجرای آن توسط سپاه و پدافند آن به عهده ارتش بود.
[3] رودخانه اروند از دو رودخانه دجله و فرات در خاک عراق سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن رودخانه کارون به آن در منطقه خرمشهر، از شمال به سمت جنوب سرازیر شده و به خلیج فارس منتهی می‌شود. رودخانه اروند با تأثیرپذیری از دریا، دارای چهار بار جزر و مد در طول شبانه روز می‌باشد. ارتفاع آب در عمیقترین قسمت رودخانه 25 متر و اختلاف ارتفاع آب در پائین‌ترین حالت جزر و بالاترین حالت مد به 5 / 3 متر می‌رسد.
[4] قرارگاه رعد به فرماندهی سرلشکر شهید بابائی پشتیبانی هوائی عملیات را بر عهده داشت و برادران هوانیروز نیز نقش برجسته‌ای را در ترابری و پشتیبانی آتش نزدیک در منطقه فاو ایفا می‌کردند.
[5] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 29 / 11 / 1364.
[6] دفتر مرکزی خبر، نشریه «رادیوهای بیگانه»، 26 /11 / 1364، رادیو آمریکا.
[7] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان». شماره 1067، 26 / 12 / 1364.
[8] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 3 / 12 / 1364. رادیو آمریکا (2 / 12 / 1364).
[9] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 18 / 12 / 1364. رادیو آمریکا (17 / 12 / 1364).
[10] ستاد مشترک سپاه پاسداران، نشریه «تاریخ جنگ، شماره 4 و 5، ص 68».
[11] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 21 / 1 / 1365.
[12] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1099، 13 / 3 / 1365، زویچه سایتونگ (چاپ آلمان)، 31 مارس 1986 (11 / 1 / 1365).
[13] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 8 / 12 / 1364. واشنگتن پست.
[14] روزنامه رسالت، 11 / 12 / 1364، السیاسه.
[15] دفتر مرکزی خبر، نشریه «رادیوهای بیگانه»، 4 / 12 / 1364.
[16] مأخذ شماره 6.
[17] مأخذ شماره 6.
[18] روزنامه ابرار، 14 / 12 / 1364.
[19] مأخذ شماره 3، به نقل از لوموند هفتگی (فوریه 1986).
[20] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 31 / 1 / 1365، رادیو اسرائیل (30 / 1 / 1365) به نقل از هفته نامه «یواس نیواندورلد ریپورت» چاپ آمریکا.
[21] روزنامه کیهان، 17 / 12 /1364.
[22] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 15 / 12 / 1364.
[23] پیشین.
[24] روزنامه اطلاعات، 6 / 12 / 1364.
[25] قطعنامه 582 که توسط گروه اتحادیه عرب پیشنهاد شد، با تغییراتی در عبارات و کلمات، در 24 فوریه 1986 (5 / 12 / 1364) در جلسه 2666 شورای امنیت به اتفاق آرا تصویب شد.
[26] مأخذ شماره 17.
[27] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1079، 20 / 1 / 1365، لوکوتیدین دوپاری چاپ فرانسه، 20 فوریه 1986 (1 / 12 / 1364).
[28] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 28 / 11 / 1364. روزنامه آمریکایی هرالدتریبیون.
[29] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1078، مورخ 19 / 1 / 1365، اکونومیست 20 مارس 1986 (29 / 12 / 1364).
[30] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 25 / 2 / 1365. روزنامه سوئدی تمپوس.
[31] پیشین.
[32] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1085، 27 / 1 / 1365 وال استریت ژورنال چاپ آمریکا.
[33] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 27 / 12 / 1364. رادیو آمریکا (26 / 12 / 1364).
[34] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 27 / 12 / 1364. رادیو آمریکا، روزنامه وال استریت ژورنال چاپ آمریکا (26 / 12 / 1364).
[35] روزنامه واشنگتن پست (7 / 1 / 1365).
[36] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1096، 9 / 2 / 1365.
[37] دفتر مرکزی خبر، نشریه «رادیوهای بیگانه»، 9 / 2 / 1365 رادیو آمریکا.
[38] آنچه که بعدها به عنوان ماجرای مک فارلین انتشار یافت از سال 64 آغاز و به منظور تحقق اهداف فوق دنبال می‌شد.
[39] دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «رویدادها»، شماره 90، رادیو مسکو (26 / 1 / 1365).
[40] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 19 / 1 / 1365. رادیو آمریکا، (28 / 1 / 1365).
[41] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 23 / 1 / 1365.
[42] روزنامه کیهان، 21 / 1 / 1365، سمینار لبیک به ندای امام خمینی در استان خراسان.
[43] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 31 / 1 / 1365.
[44] روزنامه رسالت، 25 / 1 / 1365، خبرگزاری رویتر.
[45] پیشین.
[46] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1115، 31 / 2 / 1365، ادماتیه چاپ فرانسه 24 آوریل 1986 (4 / 2 / 1365).
[47] روزنامه کیهان، 6 / 2 / 1365.
[48] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1066، 25 / 12 / 1365 المستقبل چاپ فرانسه 22 فوریه 1986 (13 / 12 / 1364).
[49] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 7 / 12 / 1364. خبرگزاری فرانسه (6 / 12 / 1364).
[50] وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی:، بولتن شماره 222 / 3، 10 / 12 / 1364.
[51] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1072، 7 / 1 / 1365 هفته نامه زاروبژوم چاپ شوروی 6 مارس 1986 (15 / 12 / 1364).
[52] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 16 / 12 / 1364. رادیو صوت جماهیر (15 / 12 / 1364)، به نقل از شوروی در قاهره.
[53] دفتر تبلیغات اسلامی واحد قم، بولتن «گزارش» شماره 33، 22 / 1 / 1365، خبرگزاری رویتر، 29 / 12 / 1365، به نقل از ایزوستیا چاپ شوروی.
[54] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 31 / 1 / 1365.
[55] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 26 / 1 / 1365 هفته نامه نیوزویک چاپ آمریکا.
[56] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره1079، 20 / 1 / 1365، نشریه اکونومیست چاپ لندن، 13 مارس 1986 (23 / 12 / 1364).
[57] خبرگزاری جمهوری اسلامی (بوشهر)، 6 / 12 / 1364. رادیو عراق.
[58] روزنامه کیهان، 18 / 12 / 1364، رادیو لندن.
[59] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» شماره 20 / 12 / 1364، القبس چاپ کویت.
[60] روزنامه رسالت، 20 / 1 / 1365، خبرگزاری کویت.
[61] روزنامه رسالت، 1 / 2 / 1365، واحد مرکزی خبر.
[62] البته این نوع موضعگیری که ایران نباید فرسوده و بی‌نظام شود، ناامیدی غرب را از اضمحلال و فروپاشی جمهوری اسلامی نشان می‌دهد. برژینسکی به جای اعتراف به شکست استراتژی آمریکا در قبال انقلاب اسلامی، به گونه‌ای سخن می گوید که گویا آمریکا اقدامی علیه نظام و ثبات ایران انجام نداده است!.
[63] دفتر سیاسی سپاه پاسداران، کتاب «خط توطئه در ششمین و هفتمین سال جنگ»، (تهران: سپاه پاسداران)، ص 78.
[64] دفتر تبلیغات اسلامی، بولتن «گزارش» شماره 26، 2 / 3 / 1365.
[65] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 6 / 2 / 1365، رادیو کویت (25 / 2 / 1365)، مجله المدارت چاپ لندن.
[66] روزنامه رسالت، 10 / 2 / 1365، روزنامه کویتی السیاسه.
[67] پیشین.
[68] در این مورد به کتابهای «از خرمشهر تا فاو» و «جنگ در سال 65»، از انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران مراجعه شود.
[69] فرمانده کل سپاه پاسداران در این زمینه اظهار داشت: به گفته‌ی یک سرهنگ پناهنده عراقی، عقیده ارتش عراق این است که نیروهای ایران بعد از هر حمله نیاز به یکسال بازسازی دارند و نمی‌توانند سریع حمله کنند؛ لذا ما باید از این مسئله به عنوان غافلگیری استفاده کرده و به آنها حمله کنیم. (کتاب جنگ در سال 65، ص 70).
[70] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 19 / 2 / 1365، رادیو بغداد (17 / 2 / 1365).
[71] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 30 / 2 / 1365، رادیو مسقط (29 / 2 / 1365). به نقل از سعدون حمادی رئیس مجلس عراق.
[72] رادیو عراق.
[73] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1142، 16/ 4 / 1365 به نقل از المجله چاپ انگلستان 3 ژوئن 1986 (13خرداد 1365).
[74] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 19 / 2 / 1365، خبرگزاری آلمان 18 / 2 / 1365، حمید شعبان فرمانده نیروی هوایی عراق.
[75] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 19 / 2 / 1365، رادیو لندن (18 / 2 / 1365).
[76] مأخذ شماره 1، ص 76.
[77] مأخذ شماره 1، ص 109.
[78] مأخذ شماره 1، ص ص 102-103.
[79] دفتر مرکزی خبر، نشریه «رادیوهای بیگانه»، 26 / 11 / 1364، رادیو آمریکا (25 / 11 / 1365).
[80] روزنامه کیهان، 30 / 2 / 1365.
[81] وزارت ارشاد اسلامی، صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی (ره)، جلد 19 (تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی) ص 290.
[82] دفتر مرکزی خبر، نشریه «رادیوهای بیگانه»، 10 / 1 / 1365.
[83] روزنامه رسالت، 17 / 1 / 1365، گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی از ملاقات آقای هاشمی با مجروحین شیمیایی.
[84] روزنامه رسالت، 17 / 1 / 1365، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
[85] روزنامه کیهان، 11 / 3 / 1365.
[86] پیشین.
[87] مأخذ شماره 5.
[88] روزنامه جمهوری اسلامی، 17 / 3 / 1365.
[89] روزنامه رسالت، 5 / 4 / 1365.
[90] روزنامه کیهان، 12 / 3 / 1365، آقای هاشمی رفسنجانی در جمع فرماندهان سپاه.
[91] روزنامه رسالت، 19 / 4 / 1365.
[92] روزنامه رسالت، 29 / 4 / 1365.
[93] روزنامه کیهان، 11 / 5 / 1365.
[94] روزنامه رسالت، 5 / 4 / 1365.
[95] مأخذ شماره 12.
[96] روزنامه اطلاعات، 29 / 4 / 1365.
[97] پیشین.
[98] سند شماره... مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات کربلای 4.
[99] پیشین.
[100] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1198 و 19 / 9 / 1365.
[101] پیشین، نشریه ریپورت لندن.
[102] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه» 23 / 4 / 1365، نشریه نیوزویک.
[103] پیشین.
[104] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه».
[105] روزنامه رسالت، 24 / 8 / 1365.
[106] پیشین.
[107] روزنامه ابرار، 24 / 8 / 1365.
[108] مجله المستقبل چاپ فرانسه در این مورد نوشت: برخی از مسئولین کشورهای عربی معتقدند که میخائیل گورباچف رهبر پرتحرک شوروی که در بهره‌گیری از خطاها و نقاط ضعف سیاست آمریکا مهارت دارد، سعی خواهد کرد که از نتایج (ضربه بزرگی) که سیاست آمریکا در خاورمیانه در دوره‌ی زمامداران ریگان متحمل گردیده است، منتهای بهره‌برداری را بنماید و در نظر این مسئولین سال 1987 سال تحرک فزاینده اتحاد شوروی در خاورمیانه خواهد بود.
(اداره کل مطبوعات خارجی، وزارت ارشاد اسلامی، نشریه 1208، 2 / 10 / 1365).
[109] آقای هاشمی رفسنجانی در نماز جمعه تهران طی سخنانی ضمن حمله به موضع روسها در برخورد با جنگ و تشبیه آن با مواضع آمریکا گفت:
«روسها از این قضیه (فروش اسلحه آمریکایی به ایران) سوء استفاده کردند و گفتند آمریکا با فروش اسلحه به ایران نمی‌خواهد جنگ تمام شود و این در شرایطی است که ما معتقدیم آمریکا و شوروی هر دو نمی‌خواهند جنگ تمام شود. آنها صلح تحمیلی و یا حالت نه جنگ و نه صلح را می‌خواهند. اما باید به روسها گفت: شما که می‌گوئید آمریکا نمی‌خواهد جنگ تمام شود چرا به عراق این همه سلاحهای پیشرفته و مدرن می‌دهید؟ آیا شما می‌خواهید جنگ تمام شود؟» (روزنامه رسالت 8 / 9 / 1365).
[110] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 19 / 8 / 1365، مسکو، خبرگزاری فرانسه (18 / 8 / 1365).
[111] روسها پس از تجاوز به افغانستان و شکست در برابر مقاومت مردم آن همواره سعی می‌کردند که برای توجیه شکست خود عوامل خارجی از جمله ایران را در تبلیغات خود مورد تهاجم قرار دهند. بنابراین، افشای ماجرای مک فارلین فرصت مناسبی را در اختیار روسها قرار داد تا اقدام به موضعگیری نمایند.
[112] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، شماره 57، 10 / 9 / 1365.
[113] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 26 / 8 / 1365، رادیو بی.بی.سی، 25/ 9 / 1365.
[114] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»29 / 8 / 1365، رادیو مسقط.
[115] پیشین.
[116] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 2 / 9 / 1365.
[117] پیشین.
[118] مأخذ شماره 14.
[119] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 5 / 9 / 1365، به نقل از سخنگوی وزارت خارجه آمریکا.
[120] روزنامه نیویورک تایمز ضمن انتقاد از شورای امنیت آمریکا، در مورد اهداف آن کشور و نقائص و کاستیهای آن نوشت:
«یک مقام بلند پایه دولت آمریکا می‌گوید: هدف اصلی از این گونه تفکر استراتژیک کاخ سفید، مقابله با تهدید شوروی بدون توجه به دیگر مشکلات منطقه‌ای بوده است. یک مقام کاخ سفید نیز گفت: ویلیام کیسی، جان یونید کستر و داتت فورتی، طرفدار این نظریه بودند که یک سلسله عملیات سری منظم می‌تواند به تغییرات ژئوپولتیکی عمده‌ای در منطقه، چون گشایش راهی برای ارتباط با ایران بیانجامد. این عملیات تا حدود زیادی بدون مشورت با کارشناسان منطقه در وزارت دفاع ایالات متحده، وزارت امور خارجه و حتی برخی از اعضای شورای امنیت ملی طرحریزی شد.»
(نشریه ویژه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 23 / 10 / 1365، به نقل از رادیو آمریکا).
[121] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 9 / 9 / 1365، واشنگتن، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 8 / 9 / 1365.
[122] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 24 / 9 / 1365، لوکتیدین دوپاری.
[123] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، رادیو آمریکا، 24 / 9 / 1365، به نقل از روزنامه کریستین ساینس مانیتور.
[124] در پی بروز حوادث مزبور، وزارت خارجه آمریکا به تلاش افتاد و ریچارد مورفی را به منطقه اعزام کرد. رادیو آمریکا در تاریخ 16 / 10 / 1365 در حالی که سعی می‌کرد مسئله اصلی ماجرا را فروش تسلیحات به ایران جلوه دهد، در مورد سفر مورفی گفت:
«مدیر کل وزارت خارجه آمریکا در سفرش به خاورمیانه خواهد کوشید به دوستان آمریکا اطمینان دهد که فروش تسلیحات از آمریکا به رژیم اسلامی ایران، انحرافی در سیاست ایالات متحده بود که دیگر تکرار نخواهد شد. مقامات آمریکایی می‌گویند: ریچارد مورفی سه مسئله اصلی را با رهبران اردن و مصر در میان خواهد گذاشت: 1 - مسائل منطقه‌ای که شامل جنگ خلیج فارس، اوضاع لبنان و مشکل فلسطینیان است.
2- درک موقعیت کنونی خاورمیانه و دورنمای احیای آن.
3- روابط دوجانبه میان کشورهای خاورمیانه با ایالات متحده از جمله کمکهای متحده از جمله کمکهای خارجی. (بولتن رویدادها، دفتر سیاسی سپاه، شماره 128، 24/ 10 / 1365).
[125] روزنامه رسالت، 24 / 9 / 1365، واحد مرکزی خبر، 23 / 9 / 1365.
[126] جورج شولتز وزیر خارجه آمریکا طی یک موضعگیری رسمی اعلام کرد:
«آمریکا می‌کوشد تا از پیروزی جمهوری اسلامی ایران در جنگ خارجی جلوگیری کند.» (روزنامه رسالت 26 / 9 / 1365).
[127] روزنامه جمهوری اسلامی، 27 / 9 / 1365.
[128] روزنامه رسالت، 29 / 9 / 1365.
[129] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 24/ 8 / 1365.
[130] روزنامه جمهوری اسلامی، 22 / 9 / 1365.
[131] نشریه نیویورک تایمز ارائه کننده نظریات وزارت خارجه آمریکا است. از آنجا که ماجرای مک فارلین تحت رهبری شورای امنیت آمریکا صورت می‌گرفت، این اقدام نشریه نیویورک تایمز انتقادی از سوی وزارت خارجه نسبت به شورای امنیت آمریکا تلقی می‌شد.
[132] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»23 / 10 / 1365، رادیو آمریکا، 22 / 10 / 1365.
[133] پیشین.
[134] روزنامه کیهان، 24 / 10 / 1365، رادیو آمریکا.
[135] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»24 / 10 / 1365، وال استریت ژورنال.
[136] پیشین.
[137] مأخذ، شماره 29.
[138] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «بررسی»، شماره 1، اسفند 1366.
[139] پیشین.
[140] روزنامه رسالت، 6 / 11 / 1365، به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی.
[141] اشاره به اطلاعات دقیقی است که در مورد عملیات کربلای 4 از سوی آمریکا در اختیار عراق قرار گرفت.
[142] مأخذ شماره 34.
[143] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 1 / 12 / 1365.
[144] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 3 / 12 / 1365، روزنامه واشنگتن پست (2 / 12 / 1365).
[145] مأخذ شماره 32.
[146] مأخذ شماره 32.
[147] روزنامه جمهوری اسلامی، 4 / 8 / 1371.
[148] پیشین.
[149] اداره کل مطبوعات وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان،» شماره1211، 2/ 11 / 1365.
[150] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 24 / 10 / 1365.
[151] دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «رویدادها»، شماره124،26 / 9 / 1365.
[152] دشمن با استفاده از اطلاعات استراتژیک که از سوی آمریکا در اختیارش گذاشته شد، توانست از اطلاعات تاکتیکی نیز بهره گیرد و با در نظر گرفتن اقدامات نیروهای ایرانی در منطقه، تحرکات خودی را تعقیب کند.
[153] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، شماره 287، 11/ 10 / 1365، رادیو مونت کارلو (9 / 10 / 1365).
[154] پیشین، خبرگزاری فرانسه از بغداد.
[155] دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «رویدادها» شماره 127، 17 / 10 / 1365.
[156] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 13 / 10 / 1365، روزنامه دی ولت چاپ آلمان (12 /10 / 1365).
[157] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «بررسی»، شماره 1، اسفند 1366.
[158] پیشین.
[159] مأخذ شماره 5.
[160] قابل توجه است که علیرغم هوشیاری دشمن در عملیات کربلای 4 رزمندگان اسلام موفقیت‌های قابل توجهی را کسب کردند، از جمله شکستن خطوط دفاعی دشمن در منطقه پنج ضلعی شلمچه بود. به عبارت دیگر در حالی که دشمن نسبت به تاکتیک ویژه که مهم‌ترین مسئله در غافلگیری به حساب می‌آمد، هوشیار شده بود ولی رزمندگان توانستند نسبت به نقاطی که دشمن هوشیار نبود موفقیت کسب کنند مانند جبهه‌های شلمچه و جزیره قطعه. ضمن آنکه علیرغم بسته شدن تنگه و اخلال در اجرای تاکتیک ویژه، گروه‌هایی از رزمندگان از آتش دشمن عبور کرده و خود را به ساحل بلجانیه در جنوب اروند رساندند. ولی به علت اتکا عقبه عملیات به آب و عبور از تنگه و نیز به خاطر بروز جنگ سخت در جزایر ام الرصاص و بوارین، تصمیم به توقف عملیات گرفته شد.
[161] پل یاد شده بر روی کانال پرورش ماهی، در شمال منطقه عملیات واقع شده بود.
[162] به کتاب نبرد در شرق بصره رجوع شود.
[163] چنانکه پیش از این اشاره شد، ارتش و سپاه بعد از عملیات بدر در سال 63 برابر تدبیر شورای عالی دفاع و نیز فرمانده عالی جنگ هر یک بطور جداگانه منطقه مورد نظر را انتخاب و برای تصویب پیشنهاد می‌کردند.
[164] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بولتن «بررسی»، شماره 1، اسفند 66، ص ص 114 و 113.
[165] محل استقرار قایقها در پشت دژ دشمن واقع در آبگرفتگی.
[166] برادران ارتش قرار بود 3 روز پس از عملیات کربلای 4 توسط سپاه در منطقه جنوب، در منطقه سومار واقع در غرب کشور مبادرت به حمله نماید که توقف عملیات کربلای 4، مانع از انجام آن شد. با انتخاب منطقه شلمچه مجددا قرار شد 3 روز پس از آغاز عملیات کربلای 5 توسط سپاه در منطقه شلمچه واقع در غرب کشور، برادران ارتش همان عملیات قبلی را شروع کنند که متأسفانه این عملیات در موعد مقرر انجام نشد.
[167] برادر رشید (معاونت عملیات قرارگاه خاتم الانبیاء) طی تحلیلی در مورد حرکت دشمن اظهار داشت: عراق بین «زمین» و«نیرو»، حفظ نیرو را انتخاب کرده است.
(گزارش قرارگاه خاتم الانبیاء، فروردین 66، اسناد مرکز تحقیقات جنگ سپاه پاسداران).
[168] سند شماره 661 / گ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات کربلای 5، قرارگاه خاتم الانبیاء.
[169] قابل ذکر است که عملیات کربلای 6، روز 23 / 10 / 1365 در منطقه سومار توسط ارتش آغاز شد و در همین روز پایان یافت که با توجه به عدم الفتح این عملیات و آزاد شدن یگانها و امکانات ارتش، سپاه پیشنهاد فوق را ارائه داد.
[170] تداوم عملیات درشرق بصره در فصل بعد بررسی خواهد شد.
[171] روزنامه رسالت، 4 / 11 / 1365.
[172] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 28 / 10 / 1365، رادیو بی.بی.سی 26 / 10 / 1365).
[173] اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 1220، 4 / 12 / 1365، نیوزویک چاپ سوئیس.
[174] روزنامه رسالت، 28 / 10 / 1365، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
[175] نام رمز سیلبند غرب کانال ماهی که جاده آسفالته شمال جاده شلمچه (موسوم به جاده تعاون) را قطع نموده و به سمت کانال هفت دهنه امتداد دارد.
[176] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[177] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[178] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[179] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[180] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[181] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[182] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[183] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[184] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[185] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[186] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[187] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[188] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[189] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[190] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[191] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[192] در این میان از آنجا که مرکز شنود متوجه تجمعاتی از دشمن در مقابل لشکر 27 شده بود، به فرماندهی این لشکر اطلاع داد تا اقدامات لازم را برای مقابله انجام دهد. بر این مبنا، لشکر 27 به خاطر تقویت خط با نیروی انسانی و آماده باش نیروهای در خط و پخش حدود 800 مین در مقابل خط زم، آمادگی بیشتری از سایر یگانها برای مقابله با پاتکهای دشمن، در خود ایجاد کرد که در عمل نیز مقاومت عمده خودی در این ناحیه بود.
[193] به کالک رمز صفحه 175 رجوع شود.
[194] البته فرماندهان جنگ قبل از این پاتک تصمیم به تغییر روش گرفته بودند و اقدامات دیگری را در نظر داشتند.
[195] زمین فاو محصور در میان رودخانه اروند و خور عبدالله بود و از طرفی باتلاقی بودن زمین تحرک دشمن را محدود به چند جاده کرده بود که دائما در زیر آتش توپخانه خودی قرار داشت.
[196] دشمن از محور دیگری در همان منطقه انتظار تهاجم ما را داشت.
[197] عراق پس از عملیات والفجر 8 لشکر گارد را به سپاه گارد تبدیل کرد.
[198] دروی بزرگ (سربازان مانند خوشه‌های گندم درو می شدند).
[199] تلفات افراد کادر دشمن حاکی از استفاده عراق در تأمین خط و پاتک از نیروهای سازمانی و کادر بود.
[200] خبرگزاری فرانسه، 19 / 1 / 1366.
[201] روزنامه جمهوری اسلامی، 22/ 1 / 1366، بیانات آیت الله خامنه‌ای در نماز جمعه تهران.
[202] روزنامه جمهوری اسلامی، 22/ 1 / 1366.
[203] روزنامه کیهان، 2 / 1 / 1366، به نقل از روزنامه فاینشال تایمز.
[204] روزنامه اطلاعات 29 / 1 / 1366. خبرگزاری جمهوری اسلامی.
[205] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه»، 23 / 1 / 1366، رادیو اسرائیل، 22 / 1 / 1366.
[206] روزنامه رسالت، 22/ 1 / 1366، واحد مرکزی خبر.
[207] مقابله با ضد انقلاب در داخل خرمشهر که مورد حمایت عراق بود، موجب گردید که سپاه از اوایل سال 58 به طور جدی با این نیروها مواجه شود و همین امر در تقویت انسجام سپاه نقش تعیین کننده داشت.
[208] قرارگاه رعد به فرماندهی سرلشکر شهید بابائی پشتیبانی هوایی را بر عهده داشت و برادران هوانیروز نیز نقش برجسته‌ای را در ترابری و پشتیبانی آتش نزدیک در منطقه فاو برعهده داشتند.
[209] روزنامه کیهان، 10 / 1 / 1366، به نقل از نشریه آبزرور